Çatlaklar

Çatlak ve yarıklar genellikle tabakalanma ve klivaj yüzeylerini kesen ve daha çok dayanıklı kayaçlarda meydana gelen yapılardır.Çatlaklar çoğunlukla belli bir düzen içinde gelişirler.Birbirine paralel olarak gelişen çatlaklara çatlak takımı , birbirini kesen iki veya daha fazla çatlak takımına ise çatlak sistemi adı verilir. Oluşum mekanizmalarına göre iki ana gruptadırlar.
1-) Jeolojik olaylardan kaynaklanan çatlaklar ( Tektonik kökenli çatlaklar ):
Jeolojik deformasyonlara bağlı olarak gelişen çatlaklardır ve iki ana grupta toplanır.

Faylar

Faylar, kırıklar boyunca gözlenebilir bir hareket meydana gelmesi sonucu oluşan ve düzlemsel bir süreksizliği belirleyen yapılardır. Faylarda birbirlerine kıyasla kayan blok çiftleri söz konusudur.Kaymalar fayı belirleyen süreksizlik düzlemi (fay düzlemi) boyunca oluşmaktadır. Fay düzlemi düşey ve eğik konumlu olur ve konumu doğrultu ve eğiminin ölçülmesiyle verilir. Fay düzleminin eğik olması durumunda birbirine kıyasla kayan bloklardan birisi fay düzleminin üzerinde,diğeri ise altındadır. Bu durumda fay düzleminin üzerinde bulunan bloka

Kıvrımlar ve Kıvrımlanma

Deformasyona bağlı olarak gelişen dalgalı , az çok veya tipik semer şekilli yapılara "kıvrım" bunların oluşmasına neden olan deformasyona da " kıvrımlanma " adı verilir .Kıvrımlanma sıkıştırıcı nitelikli kuvvetlerin ( basınç kuvvetlerinin ) etkisiyle gelişir.

Kıvrımların düz duran bir semeri andıran , yani tümsek tarafı yukarı doğru olan ve merkezinde en eski kayaç birimin bulunduranlarına

STRATİGRAFİ

Stratigrafi terimi, Latince; stratum (tabaka) ve graphein (çizmek)  kelimelerinden birleştirilerek türetilmiştir.

Stratigrafi, katmanların;

• yaş ilişkileri,
• ardalanması,
•  yerel ve dünya ölçeğinde deneştirilmesi,
• jeolojik kolondaki stratigrafik sırası ve kronolojik düzenlenmesi ile ilgilenen bir bilim dalıdır.

 Stratigrafi, ayrıca, katmanların; zaman ve mekândaki dağılımlarını ve  onları oluşturan olaylarıinceleyerek elde edilen litolojik verilerle ise Yerin;dış kabuğunun tarihini ve düzenini  yeniden kurmaya çalışır.

a-)Tabakalanma Tipleri

1-) Çapraz Tabakalanma:Ana çökelme yüzeyine eğimli laminalardan (öntakım laminaları, alın takım laminaları veya forset laminaları) oluşmuş tek bir çökel birimidir.Her bir çapraz tabaka, altındaki ve üstündeki diğer tabakalardan; aşınma yüzeyi, çökelmezlik veya karakterlerindeki ani değişimlerle ayrılır. 2 Türlü çapraz tabakalanma vardır ;

a-)Tablamsı (düzlemsel)-çapraz tabakalanma: İki boyutlu tabaka şekillerinin (çizgisel doruklu olanların) göç etmesiyle üretilir.

b-)Temel Jeolojik Kurallar

1-)Aynı biçimlilik (üniformitarianism) kuralı :Günümüzde yeryüzünde ve yer içinde meydana gelen olaylar, muhtemelen benzer şekilde geçmişte de meydana gelmiş ve gelecekte de devam edecektir”.Yani, “günümüz geçmişe anahtardır”.

2-)İlksel yatay konumluluk kuralı:İlksel yatay konumluluk kuralı ilk olarak 17. yüzyılın ikinci yarısında, Nicholas Steno (1638-1687) tarafından ortaya konmuştur.

Steno, tortuların başlangıçta yatay veya yataya yakın katmanlar oluşturacak şekilde depolandıklarını gözlemlemiştir. Yani, tortular veya tortul kayaçlar ilk çökeldiklerinde, tabakalanma düzlemleri yatay veya yataya yakın konumludur.

c-)Stratigrafik Kontaklar

Farklı litolojik birimler arasındaki düz veya düzensiz yüzeylere kontak veya dokanak denir.

Başlıca kontak türleri:

1-)İntruzif kontak: İntruzif kayaçların yan kayaçlar içine girmesi sonucu oluşurlar.Bu tür kontakların ayırtman özellikleri şunlardır:

• Yan kayaçlarda metamorfizma izleri,
• intrüzyon içinde yan kayaçtan türemiş anklavlar, 
•  Kor kayaç kütlesinden yan kayacın içine doğru uzanan dayklar veya damarlar.

2-)Sedimanter kontak: Çökelme sonucu oluşan kontaklardır.uyumlu veya uyumsuz olabilirler.

a-)Uyumlu Kontaklar:Oluşum zamanının tümüyle temsil edildiği, herhangi bir eksikliğin olmadığı böyle bir diziye, uyumlu dizi veya istif denir.Uyumlu kontaklar dikey yönde; keskin veya derecelitipte olabilir.

• Keskin kontaklar: Farklı litolojiler arasındaki geçişin keskin ve belirgin olduğu sınırlardır. Sedimanter çökelme ortam şartlarının aniden ve hızlı bir şekilde değişmesinin bir sonucu olarak gelişirler.

 

• Dereceli (tedrici)  dokanak: Farklı litolojiler arasındaki geçişin dereceli olduğu sınırlardır. Sedimanter çökelme ortam şartlarının zaman içinde dereceli bir şekilde ,yani yavaş yavaş, değişmesinin bir sonucu olarak gelişirler. Dereceli dokanaklar iki şekilde olabilir;

İlerleyen (progresif) tedrici:Bir litolojinin tane boyutu, mineral bileşimi veya diğer fiziksel özellikleri giderek değişikliklere uğrayarak başka bir litolojiye geçişi sonucu oluşur.

Ardalanmalı:her iki birim geçiş zonunda ardışıklı olarak bulunur.

b-)Uyumsuz Kontaklar:   Jeolojik kayıttaki bir kesikliği ve/veya eksikliği ifade eden uyumsuzluklar tortulaşmada duraklama (çökelmezlik), erozyon veya her iki olayın birlikte etkileri sonucu meydana gelir ve uyumsuzluk düzlemi üzerine gelen genç tabakaları daha yaşlı tabakalardan ayırırlar.Bu olaylar, belli bir zaman sürecini temsil eden katmanların istif içinde temsil edilmemesini sonuçlar.

Uyumsuz katmanlar arasında bir açısal ilişkinin varlığı ya da yokluğu, katmanları birbirinden ayıran belirgin erozyonal bir yüzeyin olup olmadığı ve uyumsuzluk yüzeyinin altındaki kayaçların cinsine bağlı olarak dört çeşit uyumsuzluk yüzeyi belirlenmiştir. 

• Açılı Uyumsuzluk 
• Diskonformiti 
• Parakonformiti 
• Nonkonformiti

Uyumsuzluklar, uyumsuz katmanlar arasında açısal bir farklılığın olup olmamasına, bu katmanları ayıran belirgin bir erozyon yüzeyinin bulunup bulunmamasına ve uyumsuzluk yüzeyi altındaki kayaçların tabiatına göre teşhis edilirler.

Üç önemli uyumsuzluk şekli; Açısal uyumsuzluk, Diskonformiti ve Nankonformiti olarak ifade edilir.


Açısal Uyumsuzluk:

Açısal uyumsuzluklarda, uyumsuzluk yüzeyi üzerindeki birim genellikle bir taban konglomerası ile başlar ve bu taban konglomerasının çakılları arasında, daha yaşlı kayaçlarla birlikte, hemen altındaki birimden türemiş parçalar da bulunur. 

Tortulaşma sırasında, henüz pekişmemiş tortul katmanların herhangi bir nedenle kaymaları sonucu oluşan oturma (slump) yapılarında da, kayan kütle ile üstündeki ve altındaki katmanlar arasında belirgin bir açı farklılığı gelişir fakat bu bir açısal uyumsuzluk değildir.

Açısal Uyumsuzluk- Gelişim aşamaları:

• Orojenez: Deniz tabanında çökelmiş katmanların tektonik olaylarla deformasyona uğrayarak su dışına çıkmaları. 
• Erozyon  
• Transgresyon ve genellikle bir taban konglomerası ile başlayan yeni bir tortulaşma.
• Orojenez veya epirojenezle tekrar su dışına çıkma.

Diskonformiti

Uyumsuzluk yüzeyinin altındaki ve üstündeki birimlerin tabakalanma düzlemlerinin birbirine paralel olduğu, genç birimle yaşlı birim arasındaki dokanağın belirgin ya da düzensiz erozyonal bir yüzey olduğu uyumsuzluk çeşididir. Diskonformitiler onlarca metreye ulaşan rölyeflerin olduğu erozyonal yüzeylerde kolayca tanınabilir.

Diskonformiti yüzeyleri veya açılı uyumsuzluk yüzeyleri fosil toprak zonları (paleosol) ya da taban konglomeraları ile temsil edilebilirler. Diskonformitiler düşey yükselme ve bunu takip eden aşınmalar esnasında yatay kalan yaşlı kayaçların belli bir erozyon periyodu sonucunda oluştuğu kabul edilebilir.

Diskonformiti- Gelişim aşamaları:

• Tortulaşma
• Dikey yükselim veya deniz seviyesindeki düşme sonucu tortuların su dışına çıkması veya tortulaşmada duraksama. 
• Erozyon veya çökelmezlik önceki tabakaların epirojenik olaylarla yükselip su dışına çıkmasıyla veya su altında, katmanların yataylılıkları bozulmadan, da meydana gelebilir.
• Subsidans ve yeniden tortulaşma. 
• Erozyona uğramış kayaçlar üzerine yeni tortuların gelmesi. 
• Orojenez veya epirojenezle su dışına çıkma.

Parakonformiti:

Uyumsuzluk düzleminin altında ve üstündeki tabakaların paralel olduğu ve uyumsuzluk düzleminin gözle belirlenemediği ya da herhangi bir erozyonal yüzeyin tanımlanamadığı gizli uyumsuzluklardır. Parakonformitiler kolayca tanınamazlar. Bu yüzeyler fosil zonlarının yokluğu ya da keskin fauna değişmeleri gibi paleontolojik belirtilerden yola çıkılarak belirlenen kayıp katmanlara dayandırılarak tanımlanır.

Nonkonformiti:

Nankonformiti, kristalin (kor ve/veya metamorfik) kayaçlar ile bu kayaçları üstleyen daha genç tortul kayaçlardan ayıran bir erozyon yüzeyidir.

Nonkonformiti- Gelişim aşamaları :

• Erozyona uğramış kristalin (metamorfik ve kor) kayaçlar. 
• Transgresyon, genellikle bir taban konglomerası ile başlayan çökelme. 
• Orojenez veya epirojenezle su dışına çıkma.

d-)Tabakaların Alt-Üst Yüzeylerinin Saptanması

Alt ve üst yüzeylerinde gelişen çeşitli yapı şekillerinden ve iç yapılarından (dokularından) yararlanarak tabakaların konumları ve dolayısıyla tortul dizilerin gençleşme yönü saptanabilir.  Alt-üst ölçütü olarak genellikle birincil tortul yapılardan yararlanılmasına karşın, bazı birincil kor yapılar ve tektonik kriterler de bu amaçla kullanılabilmektedir. 

Birincil Tortul Yapılar:

Alttan üste doğru gittikçe tabakaların gençleştiği yatay ve eğimli katmanlardan oluşan istiflere normal istif; Alttan üste doğru gittikçe tabakaların yaşlandığı devrik veya yatık katmanlardan oluşan istiflere ters istif denir.

1-)Çapraz tabakalanma Çapraz laminalar tabaka üst yüzeyi ile daha büyük, tabaka alt yüzeyi ile daha küçük açılar oluştururlar.

2-)Dereceli tabakalanma:Dereceli tabakalanma, tane boyutunun alttan üste doğru gittikçe inceldiği bir tabakalanma tipidir ve dolayısıyla da iri taneli kısım tabakanın altını, ince taneli kısım üstünü gösterir.

3-)Kuruma çatlakları:Kuruma çatlakları, gel-git düzlüğü veya nehirlerin taşma düzlükleri gibi ortamlarda, ince taneli tortuların (kil, çamur), uzun süre atmosferik koşulların etkisinde kalmaları ve kuruyarak çatlamaları sonucu oluşurlar.

                                

4-)Neptuniyen dayklar:Düşey ekstansiyon kırıklarının üstten tortularla dolmasıyla oluşmuş sedimanter dayklara, neptuniyen dayk denir.

5-)Ripıl marklar (Katman üstü kırışıklıklar):Ripıllar (katman üstü kırışıklıklar) hem silisiklastik hem de karbonat tortularının üst yüzeylerinde meydana gelen ve güncel çökelme ortamlarındaki tortularda yaygın olarak görülen tortul yapılardır. Bunlar hem su hem de rüzgâr taşımalarıyla oluşabilir.Rıpılların oluşumu: akıntı hızına,  akıntının derinliğine ve tortu tane boyuna bağlıdır.Rıpıllar;

• nehirlerde,
• haliçlerde,
• gel-git düzlüklerinde,
• delta kanallarında,
• kıyı çizgisi boyunca ve

sığ-denizel şelfler üzerinde oluşur.

• Dalga Ripıl marklar:Dalgaların iki yönlü (ileri-geri) ritmik salınım hareketleri sonucu oluşmuş sivri zirveli ve yuvarlak oluklu, hemen hemen simetrik ripıllardır.
• Akıntı ripıl-markları: Rüzgar ve su akıntıları gibi tek yönlü akıntılar, bir yüzü daha dik, asimetrik ripıllar oluştururlar.

5-)Taban yapıları:Taban yapıları,  kumlu ve killi tabaka sınırlarında ağırlık, akıntı ve sürüklenme etkisiyle gelişirler. Genellikle türbiditler içindeki killi tabakaların üst yüzeylerinin herhangi bir cismin hareketi veya su akıntılarınca taşınan malzemeyle aşındırılması sonucu oluşturulan yiv, oluk veya çukurların, kum gibi kırıntılı materyalle doldurulması sonucu, bu katmanların alt kısmında gelişen yapılardır. Taban yapılarının en yaygın olanları Yük kalıpları ve Alev yapılarıdır.

Yük Kalıbı:Hidroplastik bir çamur tabakası üzerine depolanan kum tabakasının düzensiz yük dağılımından dolayı çamur tabakası içerisine gömülmesi sonucu oluşurlar.

Alev Yapısı :Çamur tabakasının kum tabakası içerisine sokulması sonucu da oluşurlar.



6-)Fosiller:Farklı katmanlar farklı yaşta fosiller içerdiklerinden, paleontolojik yöntemlerle tortul katmanların yaşlarını ve dolayısıyla da katman konumlarını saptamak olasıdır.

7-)Yağmur damlası izleri:Yağmur ve dolu taneleri, yumuşak tortular üzerine düştükleri zaman genellikle dairesel şekilli çarpma oyukları meydana getirirler. Ayrıca, tortuların içerdiği tuz kristallerinin erimesi sonucu da tabaka üst yüzeylerinde köşeli çukurlar oluşur.

8-)Kanal yapıları:Özellikle nehirler tarafından çökeltilen tortuların depolanması sürecinde, erozyon ve depolanma olayları birbirini takip eder tarzda gelişir.

9-)Çamur çakılları:Genellikle çamurlu çökeller üzerine çökeltilmiş kırıntılı çökeller, taşınma işlemi sırasında tabandaki çamurlu çökellerden parçalar kopararak içlerine alırlar.

10-)Topak ve yastık yapıları:Topak ve yastık yapıları, çamur katmanları üzerine gelen kum katmanlarının, ağırlıklarından dolayı alttaki yumuşak çamur içine batması sonucu oluşan yumurtamsı veya küresel şekilli kumtaşı kütleleridir.