Doğrultu çizgileri
Jeolojik haritalarda en önemli yapı kontur doğrultu
çizgileridir.
Harita üzerine çizilen kaya birimleri ile ilgili birçok
stratigrafik ve yapısal özellik ancak doğrultu çizgileri yardımıyla
belirlenebilmektedir.
Doğrultu çizgileri, tabaka düzlemi üzerinde doğrultu
istikametine paralel ve yatay olarak çizilmiş çizgilerdir.
Gerek tabaka düzleminin doğrultusu ve doğrultu
çizgilerinin değeri, bunların coğrafi kuzey ile yaptığı dar açıyla belirlenir.
Ancak her ikisi arasındaki en temel fark, doğrultu
çizgileri, bulunduğu hat boyunca tabaka düzleminin deniz seviyesine göre hangi
yükseklikte olduğunu gösterir.
Her bir doğrultu çizgisi deniz seviyesine göre belirli
bir yüksekliği temsil eder.
Bu yükseklik değeri de çoğu kez doğrultu çizgileri
üzerinde yazılı olarak gösterilir.
Jeolojik haritalarda doğrultu çizgileri arasındaki
mesafe, keyfi ancak her yerde sabit alınır.
Doğrultu çizgilerinin tabaka düzlemi ile olan ilişkisi ve
blok diyagram görünümü
Doğrultu çizgileri düzlemsel yapıların üzerinde
bulunduğundan bunlar aynı zamanda düzlemin kendisini de temsil ederler.
Doğrultu çizgileri yatay düzleme paraleldirler, bu
nedenle tüm düzlemsel yapılar içerisinde sadece yatay tabakaların doğrultu
çizgileri bulunmaz. Bunun dışında diğer bütün eğimli ve düşey düzlemlerin
doğrultuları vardır.
Doğrultu çizgileri arasındaki yatay, düşey uzaklık
farklarından tabaka eğim açıları belirlenebilmektedir.
Bunların değerlerinin azaldığı yöne bakarak tabakanın
eğim yönü de ortaya konabilmektedir.
Jeolojik haritalar üzerinde pratikte en çok kullanılan
100 m. aralıklı olarak çizilmiş doğrultu çizgileridir.
Kayabirimi taban / tavan ilişkileri
Tabakalı kayaçların en büyük özelliği bunların taban ve
tavan düzlemlerine sahip olmalarıdır.
Yani bunlar alt ve üst yüzeyleri taban ve tavan ile
sınırlı olan tortul kayaçlardır.
Sedimanter havzalarda birbirlerine paralel olarak çökelen
tabakalar, uyumlu serileri oluşturur.
Böyle uyumlu seri içerisinde yer alan tabakalar
arasındaki tabaka düzlemleri, birbirine komşu olan her iki birimin ortak
yüzeyini oluşturur.
Böylece, bu yüzeylerden geçen doğrultu çizgileri, alttaki
yaşlı birimin tavanına ait olurken diğer yandan üstteki genç birimin de
tabanına ait olmaktadır.
Tabanı ve tavanı (alt-üst yüzeyleri) belli bir tabakaya
ait doğrultu çizgilerinin blok diyagram görünümü.
Doğrultu çizgileri arasındaki mesafeler
Doğrultu çizgileri, bir eğik düzlem üzerinde bulunan aynı
yükseklikteki noktaları birleştiren doğrunun yatay düzleme izdüşümüdür.
Birbirine komşu olan aynı düzleme ait iki doğrultu
çizgisi arasındaki düşey ve yatay ilişkilerin iyi bilinmesi birçok işlemde
önemlilik arz eder.
a) İki doğrultu çizgisi arasındaki düşey mesafe
Aynı düzleme ait ve birbirine komşu iki doğrultu çizgisi
arasında dik olan mesafe olup, jeolojik harita ve çizim uygulamalarında bu
mesafe genellikle e sembolü ile gösterilmektedir .
Verilen blok
diyagramda bu mesafe birbirini takip eden iki komşu doğrultu çizgisi arasında e
mesafesi olarak yansıtılmıştır ( blok diyagramda, örneğin bu mesafenin
rakamsal olarak değeri 100 m. dir)
b) İki doğrultu çizgisi arasındaki yatay
mesafe
Aynı düzleme ait ve birbirine komşu iki doğrultu çizgisi
arasında yatay mesafe olup, jeolojik harita ve çizim uygulamalarında genellikle
l sembolü ile gösterilir.
Bu mesafe haritanın ölçeğine göre değişmektedir.
Verilen blok
diyagramda bu mesafe, birbirini takip
eden iki komşu doğrultu çizgisi arasında l mesafesi olarak işaretlenmiştir.
Doğrultu
çizgileri arasındaki yatay ve düşey mesafeler
Bir tabaka düzleminin "
e"
ve " l" değerleri belli ise, o tabaka düzleminin Eğim miktarı
(a):
tg a = e/l
bağıntısı ile kolaylıkla ortaya
konabilir.
Üzerinde kayaç birimi sınırı ile, topoğrafik eş-yükseklik
eğrileri bulunan basit bir jeolojik
harita. 1 - Kumtaşı, 2- Kiltaşı; F, G, H, İ - Kayaç birimi sınırı ile topoğrafik eş yükseklik
eğrilerinin arakesit noktaları. Üzerinde
parantez içindeki sayılar bulunan çizgiler jeolojik eş
yükseklik eğrileridir ve harita üzerinde
sonradan çizilmişlerdir.